OʻZBEKISTON CHAKANA SAVDOSIDA ISTE’MOLCHIGA YOʻNALTIRILGAN MARKETINGNI SHAKLLANISH MUAMMOLARI
Oʻzbekistonda chakana savdo bozori tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotganiga qaramasdan, soha oldida turibdigan asosiy muammolardan biri – iste'molchiga yoʻnaltirilgan marketingni toʻla shakllantirish masalasi hisoblanadi.
Iste’molchiga yoʻnaltirilgan marketingning mohiyati – mijozning ehtiyojlari, xulq-atvorini tahlil qilish va shu asosda shaxsiylashtirilgan echimlar, takliflar, mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishdan iborat. Bu yondashuv xalqaro bozorlarda uzoq yillardan beri muvaffaqiyatli qoʻllanib kelinayotgan boʻlsada, Oʻzbekiston chakana bozorida undan toʻliq va samarali foydalanishda turli toʻsiqlar mavjud.
Oʻzbekiston Savdo-sanoat palatasi mutaxassislarining soʻzlariga koʻra, chakana savdo sub’ektlarining aksariyati hanuzgacha an'anaviy marketing modellariga suyanadi: keng auditoriyaga yoʻnaltirilgan reklama, umumiy aksiyalar, klassik promosiya kampaniyalari. Mijoz ma’lumotlarini yigʻish, tahlil qilish va ular asosida personallashtirilgan marketing echimlari yaratish koʻp hollarda hali yoʻlga qoʻyilmagan.
Bunga sabab qilib bir nechta omillar koʻrsatilmoqda:
1. Ma’lumotlar toʻplash infratuzilmasining etarli emasligi – koʻpgina chakana savdo nuqtalarida mijozlar harakatlarini qayd etish va tahlil qilish uchun zarur dasturiy va texnik vositalar mavjud emas.
2. Kadrlar salohiyatining pastligi – personal va menejerlar orasida raqamli marketing, ma'lumotlar tahlili, CRM tizimlari boʻyicha bilim va koʻnikmalar etarli emas.
3. Tashkilotlarning tafakkuri va madaniyati – koʻpgina korxonalarda mijozni asosiy qadriyat sifatida koʻrish madaniyati hali toʻla shakllanmagan.
Shu bilan birga, davlat tomonidan ushbu sohada bir qator qadamlar qoʻyilmoqda. Masalan, 2023 yilda Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambagʻallikni qisqartirish vazirligi tashabbusi bilan chakana savdoda raqamli echimlardan foydalanishni ragʻbatlantirish boʻyicha dastur ishlab chiqildi. Bu dasturda chakana savdo sub'ektlariga iste’molchi ma'lumotlarini yigʻish va tahlil qilish uchun zarur uskunalarni xarid qilishda moliyaviy koʻmak koʻrsatish, marketing sohasida kadrlar tayyorlash kurslarini yoʻlga qoʻyish, shuningdek, ilgʻor xalqaro tajribani ommalashtirish masalalari nazarda tutilgan.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ma’lumotlariga koʻra, 2024-yilda mamlakatda faoliyat yuritayotgan yirik chakana savdo sub'ektlarining bor-yoʻgʻi 22 foizi mijozlarga shaxsiylashtirilgan takliflar taqdim eta oladi. Qolganlari esa hanuz jami aholiga bir xil tarzda yoʻnaltirilgan reklama kanallaridan foydalanishda davom etmoqda. Bu esa raqobatbardoshlikning pasayishi, mijozlarni saqlab qolish qiyinlashishi va daromadning optimallashmasligiga olib keladi.
Hozirda Uzum Market, Bookcafe, ZoodMall kabi yirik onlayn platformalar shaxsiylashtirilgan marketingda ildam qadam tashlagan. Ular mijozning avvalgi xaridlari, izlash tarixi va qarashlari asosida individual takliflar tayyorlab, personallashtirilgan xabarnomalar va chegirmalar yuborishadi. Lekin oflayn chakana savdo nuqtalarida bu amaliyot hali keng tarqalmagan.
Mutaxassislar ta'kidlashicha, iste'molchiga yoʻnaltirilgan marketingni samarali shakllantirish uchun uchta asosiy yoʻnalishda ish olib borish talab etiladi:
Texnik infratuzilmani yaratish – mijoz harakatlarini qayd etish, ma'lumotlarni toʻplash va tahlil qilish uchun zarur qurilma va dasturiy echimlarni joriy etish;
Kadrlar tayyorlash – marketing mutaxassislari, sotuvchilar va menejerlarni raqamli kompetensiyalar boʻyicha oʻqitish, amaliy koʻnikmalarni oshirish;
Tashkilotchilik va madaniy oʻzgarishlar – mijozni asosiy qadriyat sifatida koʻrishni tashkilot madaniyatiga singdirish, ichki jarayonlarni qayta koʻrib chiqish.
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekistonda chakana savdoda iste’molchiga yoʻnaltirilgan marketingni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega, chunki bu soha nafaqat korxonalarning raqobatbardoshligini oshiradi, balki umumiy iqtisodiy oʻsishda ham katta rol oʻynaydi. Davlat, biznes va ta’lim muassasalari oʻrtasidagi hamkorlik orqali mazkur sohadagi muammolarni hal qilish va ilgʻor amaliyotlarni joriy etish mumkin boʻladi.
Safarov Baxtiyor Djurakulovich
