TIL O‘RGANISH – MA'NAVIY FAROVONLIK VA YASHIL MADANIYAT SHAKLLANISHINING MUHIM OMILI SIFATIDA
Global iqlim o‘zgarishlari va madaniy o‘zgarishlar fonida til ta’limi o‘zining yangi — ruhiy va ekologik ahamiyatga ega jihatlari bilan ta’lim tashkilotchilari va siyosat ishlab chiquvchilarning e’tiboriga tushmoqda. Bugungi kunda til o‘rganish nafaqat bilish faoliyati, balki ma’naviy barqarorlikni mustahkamlash va shakllanayotgan “yashil madaniyat” qadriyatlarini shakllantirish vositasi sifatida ko‘rilmoqda.
Iqlim muammolari, moddiy qadriyatlar ustuvorligi va raqamli charchoq jamiyatning ham ruhiy, ham ekologik sog‘ligiga bosim qilayotgan bir sharoitda, zamonaviy tadqiqotchilar kommunikativ kompetensiyalar, ichki qadriyatlar va atrof-muhitga nisbatan ong o‘rtasida barqaror bog‘liqliklarni aniqlashga intilmoqda. Chet tillar o‘qituvchilari esa dars jarayoniga barqarorlik, empatiya va axloqiy javobgarlik mavzularini kiritish orqali nafaqat ko‘p tilli shaxslarni, balki global ongli fuqarolarni shakllantirishga hissa qo‘shmoqda.
Til faqat lug‘at va grammatika jamlanmasi emas — u ma’naviy olam va madaniy etosning tashuvchisi. O‘zbekiston Davlat Jahon tillari universiteti olimasi Svetlana Xan ta’kidlaganidek: “Til o‘rgatganimizda biz madaniyat va qadriyatlarni ham o‘rgatamiz. Bugungi kunda bu qadriyatlar orasida atrof-muhitga e’tibor, emotsional savodxonlik va barqaror turmush ham kiradi.”
O‘zbekistondagi bir qator oliy ta’lim muassasalarida ingliz tili faniga ekologik dehqonchilik, suvni tejash, “yashil” turizm kabi mavzular integratsiya qilinmoqda. Bunday yondashuv ikki maqsadga xizmat qiladi: til ko‘nikmalarini mustahkamlash va talabalarda global ekologik muhokamalarda ishtirok etish istagini shakllantirish.
Bu tendensiya xalqaro miqyosda ham kuzatilmoqda. Masalan, Germaniyada Goethe Institutning “Deutsch Lernen für eine Grüne Zukunft” (Yashil kelajak uchun nemis tilini o‘rganish) loyihasi til o‘rganishni ekologik savodxonlik bilan uyg‘unlashtiradi. Yaponiyadagi ingliz tili darslarida esa “shinrin-yoku” (o‘rmon vannasi), hushyorlik va jamoaviy uyg‘unlik kabi tushunchalar til va farovonlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish uchun o‘rganilmoqda.
BMTning Ta’lim, fan va madaniyat tashkiloti (UNESCO) 2022-yilgi “Kelajagimizni birgalikda tasavvur qilamiz” nomli hisobotida ta’limning vazifasi faqat bilim berish emas, balki farovonlik, hamdardlik va axloqiy ongni ham rivojlantirishdan iborat ekani ta’kidlangan. Til o‘rganish, ayniqsa madaniy kontekstda, ushbu vazifani samarali amalga oshiradi.
Markaziy Osiyodagi darslarda talabalar chet tillarida tinchlik, tabiat, oila va kelajak haqidagi fikrlarni ifodalashga chorlanmoqda. Bu jarayon o‘zini anglash va emotsional chidamlilik – ya’ni psixologik farovonlik elementlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ko‘p tillarda minnatdorchilik, rahm-shafqat va ijtimoiy mas’uliyatni so‘z bilan ifodalash shaxsiy identitetni kuchaytiradi va madaniyatlararo tushunishni kengaytiradi.
Ta’lim eksperti Shavkat Karimov shunday deydi: “Til o‘rganish nafaqat ish topish yoki migratsiya vositasi, balki boshqalar bilan qanday munosabatda bo‘lishni, g‘amxo‘rlikni, insonlar va sayyoramiz bilan uyg‘un yashashni o‘rganishdir.”
Bu yondashuv amaliy lingvistikaning yangi tarmog‘i — eko-lingvistikaga asoslanadi. Eko-lingvistika tili atrof-muhit haqidagi dunyoqarashni shakllantiruvchi vosita sifatida o‘rganadi va u barqarorlikni qo‘llab-quvvatlashga qanday hissa qo‘shishi mumkinligini tadqiq etadi.
Buyuk Britaniyadagi Gloucestershire universiteti olimi dr. Arran Stibbe o‘zining “Ecolinguistics: Language, Ecology and Stories We Live By” (2021) nomli darsligida shunday deydi: “Til biz yashaydigan hikoyalarni yaratadi. Agar tilni o‘zgartirsak, dunyoni ham o‘zgartirishimiz mumkin.” Bugungi kunda ushbu asar butun dunyodagi o‘qituvchilar tayyorlov dasturlarida qo‘llanmoqda.
ELT (English Language Teaching) nashriyotlari ham ushbu yondashuvga javoban yangi, ekologik tematikali o‘quv materiallarini ishlab chiqmoqda. Masalan, Cambridge University Press tomonidan yaratilgan “Green Skills for English” resursi talabalarga ekologik mavzudagi matnlarni tahlil qilish, atrof-muhitga oid qarorlar yozish va ingliz tilida barqarorlik haqida muhokama yuritish imkonini beradi.
Shunga qaramay, ayrim muammolar saqlanib qolmoqda. Har bir o‘qituvchi til ta’limini ekologik yoki axloqiy ta’lim bilan integratsiya qilishga tayyor emas. Ko‘plab mintaqalarda o‘quv dasturlari hali ham imtihonga yo‘naltirilgan bo‘lib, global masalalardan uzoqligicha qolmoqda. Biroq British Council’ning “Climate Connections” dasturi va O‘zbekistonning milliy ta’lim islohotlari ushbu bo‘shliqni bartaraf etishga intilmoqda.
Bugungi kunda til o‘rganish “neytral” jarayon sifatida emas, balki ijtimoiy, axloqiy va ekologik mas’uliyatni shakllantiruvchi vosita sifatida qayta talqin etilmoqda. O‘zbekistonda til ta’limi va barqaror taraqqiyotga qaratilayotgan e’tibor ushbu integratsiyalashgan yondashuvni yanada kuchaytirishi mumkin. Mutaxassislar buni idealistik emas, balki hozirgi davrda zarurat deb hisoblamoqda.
“Biz talabalarni har qanday tilda Yer, inson va o‘zini qadrlashni o‘rgatayotganimizda, muvozanatli va barqaror dunyo sari zamin yaratmoqdamiz,” deydi pedagogika bo‘yicha ekspert dr. Tashkulova.
Ichki osoyishtalik va sayyoraning sog‘lig‘i tobora ko‘proq bosim ostiga tushayotgan hozirgi zamonda, sinfxonalar va ularda aytiladigan so‘zlar sukut bilan bo‘lsa-da, barqaror kelajak sari yo‘l ko‘rsatmoqda.
Raximova Gulnoza Sharipjanovna
Xorijiy tillar ta’limi kafedrasi katta o‘qituvchisi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Toshkent
gulinoza.0802@gmail.com
