RAQAMLI MARKETING VA BOZOR SEGMENTATSIYASI: ISTE’MOLCHI BILAN ALOQANI QAYTA TALQIN ETISH
Bugungi raqamli transformatsiya davrida marketing sohasi o‘z tarixidagi eng tub va chuqur o‘zgarishlarga guvoh bo‘lmoqda. Ushbu o‘zgarishlarning markazida esa bozor segmentatsiyasi turibdi — u nafaqat iste’molchini aniqlash, balki ular bilan samarali aloqani o‘rnatishning yangi paradigmasini shakllantirmoqda. Endilikda segmentatsiya faqat demografik mezonlarga asoslangan statik jarayon emas, balki real vaqt rejimida yangilanadigan, xatti-harakatlar, qadriyatlar, texnologik moyillik va sun’iy intellekt yordamida aniqlanadigan murakkab tizimga aylanmoqda.
An’anaviy segmentatsiya — yosh, jins, daromad yoki geografik joylashuv kabi parametrlar asosida amalga oshirilgan bo‘lsa-da, hozirgi kunda bunday yondashuvlar zamonaviy iste’molchilarning murakkab va dinamik tabiatini to‘laqonli aks ettira olmaydi. Raqamli platformalarning rivojlanishi, elektron tijoratning kengayishi va katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) bilan ishlash imkoniyati marketing mutaxassislariga auditoriyani ancha chuqurroq tahlil qilish imkonini berdi. Endi marketologlar nafaqat "kim?" degan savolga, balki "nima uchun?" va "qanday?" degan savollarga ham aniq va ilmiy asoslangan javob bera oladilar.
Zamonaviy bozor segmentatsiyasining eng samarali shakllaridan biri bu xatti-harakatga asoslangan segmentatsiya hisoblanadi. Veb-saytlar, mobil ilovalar va ijtimoiy tarmoqlarda foydalanuvchi faolligi tahlili orqali xarid chastotasi, kontentga qiziqish darajasi, mahsulot yoki xizmatga sadoqat kabi naqshlar aniqlanmoqda. Masalan, onlayn moda chakana sotuvchisi o‘z veb-saytida tez-tez mahsulotlarni ko‘rib chiqadigan, ammo xaridga kam kirishadigan foydalanuvchilar guruhini aniqlab, ular uchun cheklangan muddatli chegirmalar yoki individual bonus tizimlarini taklif etadi. Bu esa marketing strategiyasini shaxsiylashtirish va konversiyani oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Shu bilan birga, psixografik segmentatsiya — iste’molchilarning qadriyatlari, turmush tarzi, hayotiy maqsadlari va motivatsiyalariga asoslangan yondashuv — marketingda chuqurroq emotsional aloqa o‘rnatishga xizmat qilmoqda. Brendlar endilikda iste’molchilar bilan faqat mahsulot darajasida emas, balki e’tiqod, madaniyat va shaxsiy qadriyatlar darajasida ham muloqot qila olishmoqda.
Yana bir zamonaviy yondashuv — bu texnografik segmentatsiya bo‘lib, u foydalanuvchilarning texnologiyadan foydalanish odatlari, qurilmalar, mobil yoki desktop platformalarga nisbatan afzalliklari hamda yangi texnologiyalarni qabul qilish darajasi asosida amalga oshiriladi. Masalan, The Growth Distillery va Verve kompaniyalari o‘tkazgan tadqiqotga ko‘ra, texnografik ma’lumotlarga asoslangan kampaniyalar brend xabardorligini 40% ga oshirgan va tashlab ketilgan savat (cart abandonment) holatlarini 50% ga kamaytirgan. Bu esa texnologiyaga moslashuvchan auditoriyalar uchun moslashtirilgan yondashuvlarning yuqori samaradorligini ko‘rsatadi.
Sun’iy intellekt (AI) va mashinaviy o‘rganish algoritmlarining segmentatsiyaga integratsiyasi ushbu jarayonni mutlaqo yangi bosqichga olib chiqdi. AI real vaqt rejimida millionlab foydalanuvchi ma’lumotlarini qayta ishlay oladi, inson sezishi mushkul bo‘lgan mikrosegmentlarni aniqlaydi. Masalan, brend AI orqali bir vaqtning o‘zida veb-trafik, xaridlar tarixi, ijtimoiy tarmoqdagi faollik va hatto kunning vaqtiga qarab iste’molchining holatini aniqlab, mos reklamani avtomatik ravishda taklif qiladi. Bunday algoritmlar faqat bir martalik emas, balki iste’molchi xatti-harakatlari o‘zgargan sari dinamik ravishda moslasha oladi.
Biroq imkoniyatlar bilan bir qatorda muammolar ham mavjud. Eng dolzarb muammolardan biri bu — ma’lumotlar maxfiyligi va axloqiy me’yorlarga rioya qilish zarurati. Yevropa Ittifoqining GDPR qonunlari, AQSh va Osiyo davlatlaridagi shunga o‘xshash normativlar sharoitida, kompaniyalar iste’molchi ma’lumotlaridan foydalanishda shaffoflik va javobgarlikni ta’minlashlari lozim. Bundan tashqari, ortiqcha segmentatsiya (over-segmentation) holatlari strategik samaradorlikni kamaytirishi, byudjet va resurslarni samarasiz yo‘naltirishga olib kelishi mumkin.
Iste’molchilar xatti-harakatlarining tezkor o‘zgarishi segmentatsiyani yanada murakkablashtirmoqda. Pandemiya kabi global voqealar, algoritmlardagi o‘zgarishlar yoki madaniy tendensiyalar bir necha hafta ichida butun segment profilini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Masalan, COVID-19 davrida onlayn xaridlar va kontent iste’moli odatlari tubdan o‘zgargani bunga yaqqol misoldir.
Shunga qaramay, istiqbol aniq: kelajakdagi muvaffaqiyat segmentatsiyaning integratsiyalashgan va ilg‘or shakllarini o‘zlashtirishga bog‘liq bo‘ladi. Strategik yondashuv — bu demografik, psixografik, xatti-harakat va texnografik ma’lumotlarni yagona iste’molchi modeli — 360 darajali mijoz portreti doirasida birlashtirishdir. Bu yondashuv marketologlarga real vaqt rejimida moslashtirilgan va maqsadli kampaniyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
Kelgusida mashinaviy o‘rganish imkoniyatlari marketingni yanada shaxsiylashtirishga xizmat qiladi. Mutaxassislar AI marketing jarayonlarini shunday darajaga olib chiqishini kutishmoqda: iste’molchilarning ehtiyojlari ular og‘zaki ifoda etmasdan oldin aniqlanadi. Bunday sharoitda raqobatbardosh ustunlik moslashuvchan va aqlli (intellektual) segmentatsiya strategiyalarini qo‘llay oladigan brendlar tomonida bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, bozor segmentatsiyasi bugungi raqamli marketingda oddiy vosita emas — u muvaffaqiyatning asosi hisoblanadi. To‘g‘ri auditoriyaga, to‘g‘ri vaqtda, to‘g‘ri ohangda va to‘g‘ri kanalda murojaat qila olish qobiliyati brendning bozor muvaffaqiyatini belgilovchi omilga aylanmoqda. Raqamli ekotizimlar kengayishda davom etar ekan, ilg‘or segmentatsiyani o‘zlashtirgan brendlar iste’molchilar bilan kuchli va bardavom munosabatlarni o‘rnatish, individual ehtiyojlarga javob berish hamda raqobat muhitida yetakchilikni saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Ziyayeva Muxtasar Mansurdjanovna
DSc, professor, Marketing kafedrasi,
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
