SUN’IY INTELLEKT VA OLIY TA’LIM: IMKONIYATLAR, XAVFLAR VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI

Iyun 16, 2025 - 02:15
Iyun 16, 2025 - 02:23
 0  20
SUN’IY INTELLEKT VA OLIY TA’LIM: IMKONIYATLAR, XAVFLAR VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI

 XXI asrning eng muhim texnologik yutuqlaridan biri sifatida sun’iy intellekt (SI) tobora ko‘proq e’tiborni tortmoqda. Bu texnologiya tibbiyot, sanoat, moliya va, albatta, ta’lim sohalarini tubdan o‘zgartirmoqda. Ayniqsa, oliy ta’lim tizimi uchun sun’iy intellekt yangi imkoniyatlar bilan birga, yangi chaqiriqlarni ham keltirib chiqarmoqda. Raqamli transformatsiya sharoitida SI texnologiyalarining joriy qilinishi faqat texnik jarayon emas, balki ta’lim falsafasining o‘zgarishidir.

Oliy ta’limda sun’iy intellektdan foydalanishning asosiy yo‘nalishlari bugungi kunda sun’iy intellekt oliy ta’limda quyidagi asosiy yo‘nalishlarda qo‘llanilmoqda:

- ma’lumotlarni tahlil qilish (Learning Analytics): Talabalar faoliyatini tahlil qilish, prognozlash va o‘zlashtirish darajasini aniqlash.

- adaptiv ta’lim tizimlari: Har bir talabaga individual o‘quv materiallarini taklif etish.

-avtomatlashtirilgan baholash: Testlar va yozma ishlarni avtomatik baholash tizimlari.

-virtual yordamchilar: Chatbotlar va sun’iy intellektga asoslangan o‘qituvchilar.

 Masofaviy va gibrid ta’limni qo‘llab-quvvatlash: Interaktiv platformalar va raqamli kontent yaratish vositalari.

Masalan, Coursera, Duolingo, Khan Academy, ChatGPT, Google Classroom, Socratic kabi platformalar SI algoritmlariga asoslangan holda talabalarga moslashtirilgan o‘qitishni ta’minlaydi. Ijobiy ta’sirlari: ta’lim sifatini oshirish yo‘lida yangi imkoniyatlar, individual yondashuv va o‘quv moslashuvchanligi, statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilgi Educause Horizon Reportda qayd etilishicha, AQSh universitetlarining 64 foizi SI asosidagi adaptiv ta’lim tizimlarini joriy qilgan. Bu tizimlar talabaning bilim darajasiga qarab materiallarni tanlaydi, xatolarni tahlil qiladi va zaruriy maslahatlar beradi. Baholash jarayonining avtomatlashtirilishi SI yordamida testlar, esse va boshqa topshiriqlar avtomatik baholanadi. ETS (Educational Testing Service) ma’lumotlariga ko‘ra, GRE testining ayrim qismlarini sun’iy intellekt baholashi inson bahosidan 93% hollarda farq qilmagan. Ta’limning demokratiklashuvi va inklyuzivlik raqamli vositalar nogironligi bo‘lgan talabalar, chekka hududlarda yashovchilar yoki ishlaydigan yoshlar uchun ta’limga kirishni osonlashtiradi. Sun’iy intellekt asosidagi subtitrlar, audio-matn konvertatsiyalari, tarjima vositalari bu borada katta yordam bermoqda.

Salbiy oqibatlar va xavf omillari tanqidiy fikrlashni susaytiradi shuningdek, sun’iy intellekt asosida ishlovchi vositalardan ko‘p foydalanish tayyor javobga o‘rganishni keltirib chiqaradi. 2024-yilda Oksford universiteti o‘tkazgan tadqiqotda talabalar tomonidan AI vositalaridan haddan tashqari foydalanish akademik mustaqillik darajasini 17% ga kamaytirgani aniqlangan. Ma’lumotlar xavfsizligi va shaxsiylik Sun’iy intellekt tizimlari talabalar faoliyati va ma’lumotlarini yig‘adi. 2022-yilda EdTech Surveillance Report ta’kidlashicha, har 4 ta ta’lim platformasidan 1 tasi talabalar ma’lumotlarini uchinchi shaxslarga uzatgan.

O‘qituvchining mavqei va ish joylari xavfi avtomatlashtirish natijasida ayrim o‘qituvchilar o‘z ish funksiyalarini yo‘qotishi mumkin bu esa, ijtimoiy norozilik va kasbiy o‘zgarishlarga olib kelishi ehtimoli bor. Biroq ta’limda inson omilining o‘rnini to‘liq almashtirib bo‘lmaydi bu sun’iy intellektning o‘zi tomonidan ham tan olinmoqda. O‘zbekistonda sun’iy intellekt va oliy ta’lim: imkoniyatlar va realiyat O‘zbekiston hukumati 2021-yilda "Sun’iy intellektni rivojlantirish strategiyasi"ni qabul qildi. Oliy ta’lim muassasalarida bu boradagi ilk qadamlardan biri sifatida Toshkent davlat texnika universiteti, INHA universiteti va TATU qoshida sun’iy intellekt bo‘limlari faoliyat boshladi. Ammo hali ko‘plab universitetlarda texnik baza, malakali mutaxassislar, raqamli didaktik materiallar yetishmasligi kuzatilmoqda. Bu esa AI joriy etishda tizimli yondashuv zarurligini ko‘rsatadi.

Kelajak istiqbollari va tavsiyalar integratsiyalashgan SI strategiyasini ishlab chiqish: OTMlar o‘zining ichki infratuzilmasiga mos sun’iy intellekt siyosatini ishlab chiqishi kerak. O‘qituvchilar malakasini oshirish: Pedagoglar raqamli savodxonlikni chuqur egallashi lozim. Bundan tashqari Etika va qonunchilik: Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi, adolatli baholash va sun’iy intellektdan foydalanish madaniyatini shakllantirish zarur.

Xulosa

Sun’iy intellekt texnologiyalari oliy ta’lim uchun inqilobiy imkoniyatlar eshigini ochmoqda. U o‘qitish jarayonini yanada moslashuvchan, samarali va inklyuziv qiladi. Ammo bu jarayon biryoqlama bo‘lmasligi, muvozanatli yondashuv asosida olib borilishi lozim. Insoniylik, axloqiy me’yorlar va ta’limning mohiyati hech bir algoritm bilan to‘liq almashtirilmaydi. Shu bois, SI texnologiyalari vosita sifatida xizmat qilishi, asosiy yetakchi esa inson aql-zakovatidir.

Karimbergan Karriev

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti assistenti