TA’LIM VA SUN’IY IDROK (AI): INSON KAPITALI RIVOJLANISHIDA MA’NAVIY FAROVONLIK TAYANCHLARI
Tez sur’atlar bilan texnologik inqilob va ijtimoiy-iqtisodiy murakkablikning ortishi davrida butun dunyo mamlakatlari ta’lim hamda inson rivojlanishining asoslarini qayta tasavvur qilmoqda. Madaniy va ilmiy merosi bilan mashhur bo‘lgan O‘zbekiston esa endi sun’iy intellektni (SI) ta’lim tizimiga integratsiya qilish orqali jamiyatning axloqiy va ma’naviy to‘qimasini asrab-avaylab, inson kapitalini qayta belgilashda mintaqaviy yetakchiga aylanmoqda.
XXI asr ta’limi endi faqat bilim uzatishga yoki kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilmaydi. Milliy ta’lim strategiyalari tobora kengroq maqsadlarga, jumladan shaxsiy farovonlik, ma’naviy chidamlilik va axloqiy tafakkurga yo‘naltirilmoqda. O‘zbekistonda bu holistik yondashuv ildiz otmoqda.
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti olimasi, Dr. Xakimova Muhabbat Fayziyevna ta’kidlamoqda:
“Millatning haqiqiy boyligi uning ishchi kuchining salohiyatida emas, balki jamiyat odamlarining axloqiy va ma’naviy sog‘lig‘ida yotadi. Bizga ‘nimalarni o‘ylash kerak?’ emas, ‘nima uchun bu muhim?’ni tushuntirishga o‘tish zarur.”
Bu fikr UNESCO tomonidan ham qo‘llab-quvvatlanib, ta’limning qadriyatlar, madaniy identitet va psixologik farovonlikni rivojlantirishdagi roli ko‘p bora ta’kidlab kelinadi. O‘zbekiston oliy ta’limi vazirligi ham xuddi shunday ustuvorliklarni SI integratsiyasi orqali sinfga olib kelmoqda.
Klassik fikrlarga ko‘ra, SI – bu avtomatizatsiya va samaradorlik vositasi, ammo O‘zbekistonda u ma’naviy va axloqiy rivojlanish uchun platforma rolini ham bajaradi. SI asboblari shaxsiy ta’limni sozlash bilan birga, hissiy intellekt, fuqarolik ongini ham shakllantiradi.
Misol uchun davlat maktablarida regional maqollar, axloqiy dilemma va folklor elementlarini o‘rgatishga yo‘naltirilgan SI asosidagi til o‘rgatish ilovalari joriy etilmoqda. Mahalliy dasturchilar va ilmiy markazlar bilan hamkorlikda yaratilgan bu platformalar moslashuvchan algoritmlar bilan boy madaniy materialni uyg‘unlashtiradi.
Innovatsion rivojlanish vazirligining Raqamli ta’lim loyihalari direktori Komil Raxmonov shunday deydi:
“Ko‘p joylarda SI faqat optimallashtirish uchun ishlatiladi, biz esa uni qadriyatlarimizni raqamli fazoga integratsiya qilish orqali o‘qituvchi bilan an’anaviy bilimni bog‘lash vositasiga aylantirmoqdamiz.”
Toshkentdagi Ma’naviyat va Yoritish markazida olimlar hamkorlikda ishlamoqda: SI kontenti axloqiy tafakkur, o‘zaro hurmat va ma’naviy mulohazani targ‘ib qiladi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, oilaviy qadriyatlar va yoshi kattalarga hurmat kabilar ham o‘quv algoritmlariga kiritilmoqda.
Jahon banki inson kapitalini “odamlar hayot davomida yig‘ib borayotgan bilim, ko‘nikma va sog‘liq” deb aniqlaydi, ammo O‘zbekiston bu tushunchaga ma’naviy va axloqiy rivojlanishni ham qo‘shmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, bu nomoddiy sifatlar mehnat unumdorligi, ijtimoiy birdamlik va iqtisodiy innovatsiyalar jarayonida sezilarli ta’sirga ega.
2023-yilda oliy ta’lim muassasalari uchun qabul qilingan pilot dastur doirasida “ma’naviy intellekt” (SQ) – an’anaviy IQ va EQ bilan bir qatorda o‘lchanadigan kompetensiya sifatida kiritildi. Hozirda 14 ta oliy ta’lim muassasasida amalda bo‘lgan bu dastur, o‘quvchilarda axloqiy qaror qabul qilish va refleksiv tajribalarni yaratuvchi raqamli vositalar hamda SI simulyatsiyalarini o‘z ichiga oladi.
“Tanlovlar Qishlog‘i” nomli simulyatsiyada talabalar mahalliy mansabdor shaxslar rolida atrof-muhitni muhofaza qilish, jamoatchilik mojarolari va rivojlanish loyihalari kabi dilemma oldida turishadi. Dastur talabalar javoblarini kuzatib, mantiqiy va axloqiy sezgirlik bo‘yicha individual tahlil beradi.
Ammo mutaxassislar ma’naviy sohada SIni tanqiddan holi qabul qilish xavfi mavjudligini eslatadi. “SI – bu kuchli vosita bo‘lishiga qaramay, u o‘z dizaynidagi ma’lumotlar va niyatni aks ettiradi,” deb ta’kidlaydi jahon iqtisodi va diplomatiya universitetlaridan biri professori Gulrux Ubaydullayeva. “Agar biz uni tariximiz va qadriyatlarimizga bog‘lovchi axloqiy tamoyillar bilan boshqarmasak, unda ma’naviy buzilish emas, balki o‘sish xavfi tug‘iladi.”
Bu tashvishlarni yengish maqsadida O‘zbekiston UNESCOning “Ta’limda SI etikasi” tashabbusiga qo‘shildi va yaqinda “Milliy Axloqiy SI Maslahatchi Kengashi” tashkil etildi. Ushbu kengash barcha SI asosidagi ta’lim vositalarini madaniy sezgirlik, inklyuzivlik va psixologik xavfsizlik jihatidan baholash uchun mas’ul hisoblanadi.
Shuningdek, tizimlarning qaror qabul qilish va baholash natijalarini tushuntirish xususiyatlari (“explainability features”) ham keng joriy etilmoqda. Bu o‘qituvchilar va talabalarga kontent moslashuvi ortidagi mantiqiy va axloqiy asoslarni tushunish imkonini beradi.
O‘zbekiston 2030-yilgacha inson kapitali indeksini ikki baravarga oshirishni maqsad qilgan holda, siyosiy rahbarlar texnologik innovatsiya va ma’naviy poydevorni bir-birini to‘ldiruvchi deb hisoblamoqda.
Xalqaro kuzatuvchilar ham bunga e’tibor qaratmoqda. 2024-yil Kuala-Lumpurda bo‘lib o‘tgan Jahon Inson Kapitali Konferensiyasida O‘zbekistonning ta’limda SI siyosati “madaniy jihatdan muvozanatli raqamli transformatsiya” modeli sifatida tilga olindi va bir nechta Markaziy Osiyo mamlakatlari shunga o‘xshash yondashuvlarni joriy etishga qiziqish bildirmoqda.
SI va ma’naviy ta’limning uyg‘unlashuvi, shuningdek, O‘zbekistonning barqaror innovatsiyalar, fuqarolik mas’uliyati va global diplomatiya yo‘nalishidagi keng qamrovli taraqqiyot maqsadlariga ham xizmat qiladi. Ma’naviy chidamli, axloqiy ongi rivojlangan va raqamli jihatdan yetuk avlod, shubhasiz, bu yo‘nalishlarda muhim hissa qo‘shadi.
Ma’lumotlar va algoritmlar hukmronlik qilayotgan zamonda, O‘zbekistonning SI asosidagi ta’limga ma’naviyatni singdirish bo‘yicha tashabbusi ayni zamon talabi va farosatli yondashuv ekanligini ko‘rsatadi. Bu nafaqat raqamli iqtisod uchun ishchi, balki adolatli jamiyat uchun dono va barkamol fuqarolarni tarbiyalash sari yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
Sun’iy intellekt bizning o‘qish va yashash tarzimizni o‘zgartiraverarkan, O‘zbekiston dunyoga bir muhim haqiqatni eslatadi: taraqqiyot faqat tezlik bilan emas, balki maqsad bilan ham o‘lchanadi.
Kayumova Mexribonu Sheraliyevna
PhD, dotsent v.b., Iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi,
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
