O‘ZBEKISTONNING ELEKTRON SAVDO VA PLATFORMA IQTISODIYOTI: RAQAMLI TRANSFORMATSIYA HARAKATDA
O‘zbekiston bugungi kunda jadal raqamli transformatsiya jarayonini boshdan kechirmoqda. Bu jarayon ayniqsa elektron savdo va platforma iqtisodiyoti sohalarida yaqqol namoyon bo‘lib, ular iqtisodiyotning yangi drayverlariga aylanmoqda. Internetdan foydalanish ko‘rsatkichining barqaror o‘sishi, hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan raqamlashtirish strategiyalari va texnologik infratuzilmaning rivojlanishi mazkur sohalarning sur’at bilan o‘sishiga zamin yaratmoqda.
2022-yil dekabr holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda elektron savdo bozori hajmi 311 million AQSh dollariga baholangan bo‘lib, bu o‘tgan yilga nisbatan 33 foizlik o‘sishni anglatadi. Elektron savdo chakana savdo bozorining 2,2 foizini tashkil etgan, umumiy chakana savdo hajmi esa 14 milliard AQSh dollariga yetgan. Mutaxassislarning prognozlariga ko‘ra, 2027-yilga borib elektron savdo hajmi 1,8–2,2 milliard AQSh dollarigacha yetishi mumkin, bu esa uning chakana savdodagi ulushini 9–11 foizgacha oshirishini anglatadi.
Bu o‘sishga aholining yosh va texnologiyaga moslashuvchan qatlami katta hissa qo‘shmoqda. Aholining 40 foizini 15–39 yoshdagi fuqarolar tashkil etadi. 2022-yil holatiga internetdan foydalanish darajasi 77 foizni tashkil qilgan. Shuningdek, onlayn xaridlarga bo‘lgan ishonch ortib bormoqda va bu mahalliy raqamli platformalar rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Platforma iqtisodiyoti ham sezilarli darajada o‘sib bormoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, raqamli iqtisodiyot mamlakat yalpi ichki mahsulotining 8,7 foizini tashkil etdi va bu ko‘rsatkich 92,69 trillion so‘mga teng bo‘ldi. Asosiy yo‘nalishlarga telekommunikatsiya, dasturiy mahsulotlar ishlab chiqish, IT xizmatlari va raqamli texnologiyalar kiradi.
Hukumat tomonidan ilgari surilgan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi turli sohalarda raqamli texnologiyalarni joriy qilish, raqamli savodxonlikni oshirish va innovatsiyalarni rag‘batlantirishni ko‘zda tutadi. Jumladan, “Bir million dasturchi” loyihasi orqali yoshlarning IT yo‘nalishidagi bilim va ko‘nikmalarini kuchaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Elektron savdo logistikasini rivojlantirish maqsadida mamlakatda aqlli logistika markazlari va zamonaviy raqamli to‘lov tizimlari yo‘lga qo‘yilmoqda. 2023-yilda “O‘zbekiston pochtasi” milliy operatori xususiy logistika kompaniyalari bilan hamkorlikda yetkazib berish xizmatlarini avtomatlashtirish, kuzatuv tizimlarini joriy qilish va yetkazib berish vaqtini 30 foizgacha qisqartirish ustida ishladi. Shu bilan birga, Payme, Click va Apelsin kabi to‘lov platformalari xizmat ko‘rsatish turlarini kengaytirib, uzluksiz to‘lov tizimlarini shakllantirmoqda. Bu kichik va o‘rta biznes subyektlarining raqamli bozorga kirishini osonlashtirmoqda.
Platforma iqtisodiyoti bo‘yicha institutsional yondashuvlar ham takomillashmoqda. 2023-yilda Raqamli texnologiyalar vazirligi tomonidan frilanserlar va taksi xizmatlari ko‘rsatadigan raqamli platformalar uchun yangi huquqiy asos ishlab chiqildi. Bu asos mehnat munosabatlarining minimal standartlarini belgilash, nizolarni hal qilish mexanizmlarini joriy etish va startaplar uchun soliq imtiyozlarini nazarda tutadi. Mazkur tashabbus 2026-yilgacha 100 mingdan ortiq frilanser va vaqtinchalik ishlovchilarni rasmiylashtirishga, ularni raqamli iqtisodiyotga integratsiya qilishga hamda hududiy daromadlar tengligiga xizmat qilishi kutilmoqda.
Shunga qaramay, ayrim tizimli muammolar saqlanib qolmoqda. Masalan, 2022-yilgi Gini koeffitsienti 41 foiz bo‘lib, bu daromadlar tengsizligi hali ham mavjudligini ko‘rsatadi. Bu holat raqamli xizmatlardan teng foydalanishga xalaqit qilishi mumkin. Shuningdek, internetga kirish darajasi yuqori bo‘lsa-da, bank xizmatlaridan foydalanish 49 foiz atrofida bo‘lib, elektron savdoning yanada kengayishini sekinlashtiradi. Mavjud muammolarni hal etish maqsadida hukumat moliyaviy inklyuziya, fintech rivoji va raqamli infratuzilmani takomillashtirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Jumladan, Jahon banki bilan 50 million AQSh dollari miqdoridagi hamkorlik loyihasi ushbu kamchiliklarni bartaraf etish yo‘lida muhim rol o‘ynamoqda.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning raqamli transformatsiyaga sodiqligi uning elektron savdo va platforma iqtisodiyotida erishayotgan yutuqlarida yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Infratuzilmani zamonaviylashtirish, raqamli savodxonlikni oshirish va inklyuziv yondashuvlarni amalga oshirish orqali mamlakat mintaqadagi yetakchi raqamli iqtisodiyot markaziga aylanishi mumkin.
NABIEV ELSHOD G‘ANIEVICH
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti,
Savdo ishi kafedrasi professori
