OʻZBEKISTONDA ELEKTRON SAVDO VA MARKETPLEYSLAR: RAQAMLI BOZORNING OʻSISHI VA ISTE’MOLCHI XULQ-ATVORI
Oʻzbekistonda elektron savdo sohasi so‘nggi yillarda jadal sur’atlarda rivojlanib, mamlakat raqamli iqtisodiyotida muhim oʻrin egallay boshladi. 2022-yilda elektron savdo bozori hajmi 311 million AQSh dollariga yetib, bu ko‘rsatkich so‘nggi besh yil ichida qariyb besh baravar o‘sishni anglatdi. Bu o‘sish, asosan, internet foydalanuvchilarining ko‘payishi, hukumat tomonidan ko‘rsatilayotgan qo‘llab-quvvatlash choralari hamda mahalliy bozor ishtirokchilarining faolligi bilan bog‘liq.
Oʻzbekistondagi elektron savdo bozorida bir nechta yirik marketpleyslar faoliyat yuritmoqda. Ular orasida Uzum Market, Asaxiy.uz, Arba.uz, eSavdo.uz, HM.uz va Home24.uz kabi platformalar mavjud. Ayniqsa, Uzum Market oʻzining keng qamrovli ekotizimi bilan ajralib turadi. U nafaqat savdo platformasi, balki bank xizmatlari, yetkazib berish tizimi va fintex yechimlarini ham oʻz ichiga olgan kompleks xizmatlarni taqdim etadi. 2023-yil iyun oyida Uzum Market elektron toʻlov xizmati — Click kompaniyasini sotib olib, oʻzining raqamli toʻlov infratuzilmasini yanada mustahkamladi.
Oʻzbekistondagi iste'molchilarning onlayn xaridlarga boʻlgan munosabati ham so‘nggi yillarda sezilarli darajada oʻzgardi. 2021-yilda eng ko‘p xarid qilingan mahsulotlar qatorida elektronika (31%) va moda mahsulotlari (28,6%) yetakchi oʻrinni egallagan. Bu holat, ayniqsa, yosh avlodning internet va smartfonlardan faol foydalanish darajasi ortgani bilan izohlanadi.
Shu bilan birga, an’anaviy naqd to‘lovlarga boʻlgan moyillik va raqamli savdoga nisbatan ishonchsizlik kabi omillar hamon mavjud. Bu muammolarni bartaraf etish maqsadida hukumat va xususiy sektor tomonidan turli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, raqamli savdo boʻyicha ta’lim dasturlari joriy qilinmoqda hamda to‘lov tizimlarini takomillashtirish ishlari olib borilmoqda.
Oʻzbekiston hukumati elektron savdoni rivojlantirish maqsadida bir qator tashabbuslarni amalga oshirmoqda. 2020-yilda qabul qilingan “Raqamli Oʻzbekiston – 2030” strategiyasi doirasida 2030-yilgacha optik tolali aloqa tarmoqlarining umumiy uzunligini 250 ming kilometrga, yuqori tezlikdagi internet qamrovini 100 foizga yetkazish va axborot texnologiyalari sohasida ta’lim olayotganlar sonini 20 ming nafarga yetkazish rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, 2021-yilda “Unisavdo” milliy onlayn savdo platformasi ishga tushirildi. Ushbu platforma orqali tadbirkorlar oʻz mahsulotlarini onlayn tarzda sotish imkoniyatiga ega boʻlib, yetkazib berish xizmatlari “Oʻzbekiston pochtasi” tomonidan amalga oshiriladi. 2025-yilgacha logistika markazlari sonini 30 taga, platformadagi mahsulotlar sonini esa 1,5 millionga yetkazish rejalashtirilgan.
Oʻzbekistonda “Hozir sotib oling, keyin toʻlang” (BNPL) xizmatlari ham ommalashmoqda. Uzum Nasiya va Alif Nasiya kabi platformalar orqali iste’molchilar mahsulotlarni boʻlib to‘lash asosida xarid qilish imkoniyatiga ega boʻlmoqda. Bu xizmatlar, ayniqsa, Shariat qonunlariga muvofiq foizsiz to‘lovlarni amalga oshirishni istagan xaridorlar orasida ommalashgan. 2024-yilda BNPL va POS moliyalashtirish xizmatlari elektron savdo bozorining 21–22 foizini tashkil etishi kutilmoqda.
Yana bir muhim yo‘nalish — mobil ilovalar orqali savdo jarayonini rivojlantirishdir. Oʻzbekistondagi yirik marketpleyslar, jumladan Uzum Market va Asaxiy.uz, oʻz mobil ilovalarini ishlab chiqqan bo‘lib, xaridorlarga qulay va tezkor xizmat ko‘rsatish imkonini ta’minlamoqda. Mobil ilovalar orqali eng ko‘p elektronika va maishiy texnika mahsulotlari sotilmoqda. Shu bilan birga, ilovalarning yuklanish tezligi, interfeys qulayligi va xavfsizlik darajasi mijozlar ishonchini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Mobil to‘lov xizmatlarining keng tarqalishi — xususan Payme, Click va Uzum Bank orqali amalga oshiriladigan tranzaksiyalar — bozorda raqobatni kuchaytirib, xizmat sifati yaxshilanishiga xizmat qilmoqda.
Shuningdek, marketpleyslarda mahalliy ishlab chiqaruvchilar va kichik biznes vakillarining ishtirokini oshirish masalasi ham dolzarb hisoblanadi. Hukumat va xususiy sektor hamkorligida mahalliy tadbirkorlar uchun onlayn savdo platformalaridan foydalanishni osonlashtirishga qaratilgan maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Xususan, tadbirkorlarni ro‘yxatdan o‘tkazish, mahsulotlarni raqamlashtirish, raqamli marketing bo‘yicha ko‘nikmalarni rivojlantirishda amaliy yordam ko‘rsatilmoqda. Bu nafaqat mahalliy ishlab chiqaruvchilarning bozordagi ulushini oshiradi, balki aholining bandligiga hamda mamlakat iqtisodiy oʻsishiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi.
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekistonda elektron savdo va marketpleyslar sohasi izchil va barqaror sur’atlarda rivojlanmoqda. Internet foydalanuvchilarining ortib borayotgani, hukumat tomonidan yaratilayotgan qulay muhit hamda fintex echimlarining keng qo‘llanilishi ushbu sohaning kelgusidagi rivojiga mustahkam zamin yaratmoqda. Biroq, raqamli savdoga nisbatan ishonchsizlik, infratuzilma muammolari va soha bo‘yicha kadrlar yetishmasligi kabi muammolar hamon dolzarbdir. Ularni hal qilish orqali O‘zbekiston elektron savdo sohasida mintaqaviy yetakchiga aylanishi mumkin.
Yuldashev Jamshid Abrarovich
i.f.n. (PhD), dotsent, “Marketing” kafedrasi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
